ԱՐԱԳԱԾՈՏՆԻ ՄԱՐԶԻ 

ԹԱԼԻՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՁՆԱԳԻՐ

 1. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

2.ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐ

Թալին համայնքի գտնվելու վայրը քարտեզի վրա:

 3.ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

4.ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

 5.ԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԿԱԶՄԸ

6.ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ՄԱՐԶԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

7.ԲՆԱԿԵԼԻ ՖՈՆԴ

8.ՀՈՂԱՅԻՆ ՖՈՆԴ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

 9.ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐ

 10.ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐ

Համայնքի վարչական բյուջեի եկամուտներ (հազ. դրամ

 Համայնքի բյուջեի եկամուտներ (հազ. դրամ)

Համայնքի վարչական բյուջենրի ծախսեր(հազ. դրամ)

 Համայնքի ֆոնդային բյուջեների եկամուտները(հազ. դրամ)

 Ֆոնդային բյուջեի ծախսեր(հազ. դրամ)

11.ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐ

12. ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Ոսկեթաս բնկավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում հին անվանումը՝ Ղուլդարվեշ: Գյուղը հինադրվել է 1915թ-ին, ներկայումս գյուղի բնակչության թիվը 477 մարդ: Բնակավայրի ընդհանուր  տարածքը 42հա: Բնակավայրը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2150 մ բարձրության վրա, կլիման չափավոր ցամաքային։ Ձմեռները ցուրտ են, իսկ ամռանը շատ զով է: Բնակչության նախնիների մի մասը եկել են Մուշի և Սասունի գավառներից: Բնակավայրի բնակչությունը զբաղվում է գյուղատնտեսական աշխատանքներով` հիմանականում հողագործությամբ և անասնապահությամբ:

Թաթուլ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում՝ Արտենի լեռան հարավարևելյան ստորոտին։ Թաթուլ բնակավայրը հիմնադրվել է 1922թ-ին, նախկինում կոչվել է Փիրմալաք, 1935 թ-ին Արեգ։ Լինելով Հայաստանի ազգային հերոս Թաթուլ Կրպեյանի ծննդավայրը՝ 2006 թվականի ապրիլի 7֊ին այն վերանվանվել է Թաթուլ։  

Բնակչությունը 1920 թվականին գաղթել է Արևմտյան Հայաստանի Կարսի նահանգի Նախչվան, Ծբնի, Զռչի հատվածներից։ Գյուղն իր 100 ամյա պատմության ընթացքում տվել է 2 աշխատանքային հերոս։ Արցախյան ազատամարտում 3 զոհ, որից 1 ազգայի հերոս (Թաթուլ Կրպեյան) 2-րդ աստիճանի մարտական խաչ (Սամվել Կարապետյան):

Գիտության ոլորտում հայտնի մարդկանցից են Արշալույս Գաբրիելյանը՝ երկրաբանության և հանքարդյունաբերության ոլորտի դոկտոր-պրոֆեսոր, Արշակ Միրաքյան՝ հոգեբանության ոլորտի դոկտոր: Բնակչության հիմնական զբաղմունքը հողագործությունը և անասնապահությունն է:

1965թ․ ապրիլի 21-ին Թաթուլ գյուղում է ծնվել նախկինում՝ Արեգ արցախյան առաջին ազատամարտի և Հայաստանի ազգային հերոս Թաթուլ Կրպեյանը

Զոհվել է 1991 թվականի ապրիլի 30-ին՝ Օղակ գործողության ժամանակ։ 1996 թվականի սեպտեմբերի 20-ին արժանացել է Հայաստանի Ազգային հերոսի կոչմանը։ Պարգևատրվել է նաև"Հայրենի" շքանշանով։

Թաթուլն ասում էր. "Ինչո՞ւ եք վախենում մահից"։ Հողի համար ես հենց հիմա պատրաստ եմ մեռնելու։ Հողի, ազգի համար։ Ես ոչ մի անգամ չեմ գնա Երևանի օդանավակայանում իջնեմ, ասեմ՝ Գետաշենը հանձնեցի։ Ես այստեղ կը մեռնեմ, այդ բանը չեմ անի...

Թաթուլ Կրպեյանը երբ վերջին անգամ գալիս է Երևան, գնալիս ասում է հետևյալը. "Գիտեմ, որ Երևան այլևս չեմ գա, ինձ կբերեն..." 

2015 թվականի մարտի 18-ին Երևանի ավագանու որոշմամբ մայրաքաղաքի զբոսայգիներից մեկը վերանվանվեց Թաթուլ Կրպեյանի անվամբ։ 2015 թվականի հոկտեմբերին նրա անվամբ անվանակոչվեց Երևանի թիվ 62 ավագ դպրոցը։

Գառնահովիտ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Ծովի մակերևույթից բարձր է 2150մ, տարածքը կազմում է 0,47 կմ²: Նախկինում ունեցել է Ադիաման, Ադյաման անվանումները։ Ադիամանը արաբերեն բառ է՝ Ադդ ալ-Աման, որ նշանակում է տալ անվտանգություն, այսինքն՝ ապահով վայր, Ադդաման՝ անվտանգության երաշխավորություն տվող՝ այսինքն երաշխավոր։ Նախկինում մտել է Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառի մեջ։ 1946 թվականից վերանվանվել է Գառնահովիտ:

Պատմական անցյալ ունեցող բնակավայր, որի մասին վկայում է դեռևս մ.թ.ա 2-րդ-ից 1 հազարամյակում բնակավայրի արևելյան հատվածում բլուրի ստորոտին կառուցված բերդ-ամրոցը, որի հիմքերը մինչ օրս պահպանված են: Ըստ հետազոտողների՝ բնակավայրը նախկինում եղել է բերդաքաղաք (հիմքերը պահպանված են), որը պատկանել է Կամսարականների իշխանական տոհմին։ Կամսարականների կառավարման ժամանակահատվածում գյուղի կենտրոնում կառուցվել Է Գառնահովիտի Սուրբ Գևորգ Եկեղեցին 5-7-րդ դարեր։ Զաքարյանների իշխանական տոհմի կառավարման ժամանակահտվածում, բնակավայրի հյուսիսարևելյան հատվածում՝ ձորի մեջ, կառուցվել է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին։

Բնակավայրի բնակչության մի մասը գաղթել է Արևմտյան Հայաստանից, Պարսկաստանից և հայկական այլ քաղաքներից: 1946 թվականին վերանվանվել է Գառնահովիտ։ 1912 թվականից գործել է առաջին դպրոցը, որտեղ սովորել է 30 աշակերտ և աշխատել 1 ուսոցիչ:

Նշանավոր մարդկանցից են՝ Վիլեն Պարույրի Հակոբյան՝ բժշկական գիտությունների դոկտոր պրոֆեսոր, Վառլեն Գուրգենի Ալեքսանյան՝ բանաստեղծ և թարգմանիչ, Ռոբերտ Արշամի Խաչատրյան՝ գեղանկարիչ, Համլետ Ահարոնի Թադևոսյան՝ բարերար։

Բարերար Համլետ Թադևոսյանի հովանավորոթյամբ, Գառնավիտ բնակավայրի մասին գրվել է գիրք, որտեղ ավելի հստակ ներկայացված է բնակավայրի պատմության, կրոնի, մշակույթի, կրթության, պատմական անցյալի, հայտնի մարդկանց և աշխատասեր գառնահովիտցիների մասին: Գիրքը կոչվում է "Գառնահովիտ" Հրատարակված 2021 թ-ին հեղինակ՝ Արմեն Ասատրյանի կողմից:

Եղնիկ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։

Բարձրությունը ծովի մակարդակից 1900մ։

Բնակավայրը հիմնադրվել է 1827թ․։ Նախկինում ունեցել է Դադալու անվանումը։

2023թ․ դրությամբ ունի 421 բնակչություն, ովքեր զբաղվում են դաշտավարությանբ և անասնապահությամբ։ Բնակչության նախնիները գաղթել են Կարսից, Ալաշկերտից, Վանից, Մուշից և Սուրմալուից։ Այստեղ 5 տարի ապրել մնացել և ապրել է հայտնի հայ բանաստեղծ՝ Կարեն Դեմիրճյանը։

Հացաշեն բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում, մարզկենտրոնից՝ 59 կմ, Թալին քաղաքից 12կմ։

Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1570 մ։

Բնակավայրի տարածքում կան հին բնակատեղիներ և դամբարանադաշտ 1կմ հյուսիս-արևելք ՔԱ 2-1 հազարամյակ, գյուղատեղի 17-18-րդ դդ, եկեղեցի 18-19-րդ դդ, մատուռ 18-19-րդ դդ, գերեզմանոց 17-18-րդ դդ խաչքար 11-12-րդ դդ, գյուղատեղի "Բալուլ" 18-19-րդ դդ, բնակավայրից 1կմ հյուսիս գտնվում է Երկրորդ աշխարհամարտում զոհվածների հուշարձան և հուշաղբյուր

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ։

Աշխարհագրական դիրքը

Թալին համայնքի տարածքը գտնվում է ՀՀ տարածքի կենտրոնական արևմտյան մասում՝ զբաղեցնելով Արագածոտնի մարզի հյուսիսարևմտյան մասը։ Համայնքը սահմանակցում է արևմուտքում՝ Ախուրյան գետով, Թուրքիայի Հանրապետությանը, հյուսիսում՝ Շիրակի մարզին։ Համայնքի արևելյան և հարավարևելյան սահմանները ներմարզային են, իսկ հարավում սահմանակցում է Արմավիրի մարզին։ Համայնքի տարածքը սկսվում է մոտ 1200մ բարձրությունից և բարձրանում մինչև 3500մ Արագած լեռնազանգվածի գագաթնամերձ բարձրությունները՝ զբաղեցնելով Արագած հրաբխային լեռնազանգվածի լավային հոսքերով ծածկված՝ արևմտյան լեռնալանջերը՝ Թալինի և Կարմրաշենի սարավանդները։ Համայնքի ցածրադիր գոտու կլիման կիսաանապատային, խիստ չոր ցմաքային է։ Թալին համայնքն ունի շատ հարմար տնտեսաաշխարհագրական դիրք։ Համայնքի տարածքով են անցնում Գյումրի-Արմավիր-Երևան երկաթուղին, Երևան-Արմավիր-գյումրի, Երևան-Աշտարակ-Թալին-Գյումրի ավտոմայրուղին։

Կենդանական և բուսական աշխարհը Այստեղ բնորոշ է աղասեր, չորասեր վայրի բուսականությունը՝ օշինդր, օշան, ոզնափուշ և այլն։ Ջրամերձ մասերում տարածված են եղեգնուտները։ Տարածքին բնորոշ են թունավոր օձեր՝ Իժ, գյուրզա, կարիճ, մորմ, կրծողներ, գայլ, աղվես, նապաստակ, թռչուններից՝ ճնճղուկ, լորազգիներ, կաքավ և այլն։ Գոտուն բնորոշ են կիսաանապատային գորշ հողերը՝ հումուսի ցածր պարունակությամբ, որոշ հատվածներում գրունտային ջրերի բարձրացման հետևանքով առաջացել են աղուտներ, շատ են նաև քարքարոտ տարածքները «ղռերը»։ Մինչև 1800մ բարձրությունները տարածվում են չոր լեռնատափաստանային լանդշաֆտները՝ բնորոշ տաք, չոր կլիմայով։ Համյանքի ավելի բարձրադիր գոտիներում տարածվում են սևահողային, ենթալպյան, ալպյան, իսկ բարձր լեռնային մասերում՝ ձյունամերձ լանդշաֆտները։ Համայնքում գերակշռում է գյուղական բնակչությունը, ովքեր զբաղվում են գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ և հողագործությամբ։ Ցածրադիր տաք գոտիներում զբաղվում են խաղողագործությամբ, այգեգործությամբ, բանջարաբոստանային մշակաբույսերի աճեցմամբ։

Օգտակար հանածոներ Համայնքի տարածքում առկա օգտակար հանածոները հիմնականում կապված են Արագածի հրաբխային գործունեության հետ։ Համայնքի գրեթե ողջ տարածքում կան տարբեր գունավորման և կառուցվածքային տուֆի պաշարներ սկսած մոխրագույն և մանուշակագույն-վարդագույն, կարմիր-դարչնագույն երանգներ։ Շատ է հրաբխային շլաքը և խարամի պաշարները։ Որոշ տարածքներում կան ասբեստի, պեռլիտի, օբսիդիանի (վանակատ) պաշարներ։ Համայնքի բարձր լեռնային հատվածն ունի բավականին բարձրորակ սառնորակ աղբյուրներ, որոնց ջրով էլ հիմնականում սնվում են բնակավայրերը։

Բնակչության կազմը Առաջին ներգաղթյալները եկել են Ալաշկերտից, Մուշից, Կարսից, Բուլանուղից, Դութաղից և հաստատվել Թալինի տարածաշրջանում սկսած 19-րդ 30-ական թվականներից։ Համայնքի բնակչության մեծ մասը Եղեռնից փրկված սասունցիների և մշեցիների ժառանգներն են։

Սնունդ, խմիչք և ըմպելիքներ

Սասունից և Մուշից գաղթած բնակչությունն իր հետ բերել և այժմ շատ բնակավայրերում պահպանվել է ագային մի շարք ուտեստների պատրաստման եղանակը։ Տարածված և ընդունված է ղավուրման (հորթի և ճարպոտ ոչխարի միս) խորվուն (գառան կամ ուլի ամբողջական միս ՝ թոնրում խորովված) չորթանով ճաշը (չորացրած թան, բլղուր, յուղ), Սպաս (թանապուր) մածուն կամ կարագի թան, ձավար, կարագ, համեմ),  քալաջոշը կամ պանրխաշը չեչիլ պանիր, լավաշ, սոխարած յուղով և եռացրած ջուր), բղլուրով շորվա (ոչխարի միս, ջուր, բղլուր), ավելուկով և սպիտակ բանջարով ճաշ, թոնրի գաթա, կլոջ, փուռնիկ, խավիծ, փոխինձով ճաշ, ճմուռ, պասուց տոլմա և այլն։   

Ըմելիքներից հայտնի են տեղական մասուրով, դաղձով, անանուխով (նանա), վարդի ծաղկաթերթերով պատրաստված օշարակները, տարբեր մրգերից թորած օղիները։ 

Մաստարա բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ 

Անվան ծագումնաբանությունը

• Երբ այստեղով անցնելիս է եղել Սուրբ Հովհաննեսի դիակը, գյուղացիք խնդրել են, որ նրանից մի մաս տրվի իրենց։ Ստանալով այն, նրանք գյուղում եկեղեցի են շինում և մասունքները դնում եկեղեցու հիմքի տակ։ Դրանից հետո անունը կոչում են Մաստարա։ 
• Մաստարան վանքապատկան գյուղ է եղել և պատկանել է Էջմիածնի եկեղեցուն։ Գյուղի եկամտի մի մասը որպես հարկ տարվել է Էջմիածին։ Ամեն տարի, երբ բերքահավաքը ավարտվում էր, և գալիս էր հարկերը տանելու ժամանակը, բերքով ծանրաբեռնված սայլերը դուրս էին գալիս գյուղից և բռնում Էջմիածին տանող ճանապարհը, գյուղացիները, միմյանց ձայնելով, ասում էին."Մասը տարան, մասը տարան": Այստեղից էլ առաջանում է Մաստարա անվանումը։
• 4-րդ դ. սկզբներին Գրիգոր Լուսավորիչը Էջմիածնի մայր տաճարը հիմնադրելուց հետո Կեսարիայից իր հետ բերում է Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչի մասունքներից և թաղում եկեղեցու հիմքում։ Հովհաննես Մկրտիչից մաս բերվեց, մասը տարան և բնակավայրը կոչվեց Մաստարա։

Մաստարա բնակավայրը եղել է Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի, Մազդարա բնակավայրի տարածքն։ Միջնադարում եղել է հայտնի բնակավայր, այստեղով է անցել Արքունի ճանապարհը։ Պեղումնի արդյունքում հայտնի է դարձել, որ բնակատեղին հիմնվել է ՔԱ 3-րդ հազարամյակում՝ բրոնզե դարում։ Սկզբում գյուղը եղել է Արշակունիների տիրույթ, ապա որպես պարգև նվիրվել է Գնունի նախարարական տանը։ 387թ․ բաժանման արդյունքում Գնունիների մեր հատվածի սերունդները կառուցեցին Մաստարայի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին 479թ-ին։ Եկեղեցուն կից եղել է վանական միաբանություն, մագաղաթ և գիրք կազմելու կազմատուն։

Արաբական արշավանքից և ասպատակություններից հետո գյուղն անցել է Բագրատունիներին և պատկանել է արքունիքին մինչև 10-րդ դարը։ 11-րդ դարի սկզբին Գագիկ Ա Շահնշահը գյուղը նվիրաբերել է Վահրամ Պահլավունի սպարապետին։ Հետագայում գյուղը դարձել է Էջմիածնի եկեղեցու վանքապատկան հող։ Գյուղի տարածքում շատ են հնավայրերը։ Գյուղից հյուիս-արևմուտք բարձրունքի վրա պահպանվել են միջնադարյան ամրոցի ավերակները և հնագույն մատուռի տեղում կառուցված Սուրբ Ստեփանոս նախավկայի անունով եկեղեցին։

Գյուղի մեջ է գտնվում Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, հնագույն կատարյալ կառույցներից մեկը։ Մաստարա գյուղի բնակչության նախնիների մի մասը գաղթել է Մուշի,Ալաշկերտի, Սասունի, Բասենի, Կարսի, Խոյի և այլ գավառներից։ Բնակչությունը զբաղվում է այգեգործությամբ, անասնապահությամբ, հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ։

Ակունք բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Բնակավայրը հիմնադրվել է 1829թ-ին։

Նախկինում կոչվել է Գյոզլի, Գյոզլու, Գոզլու և մտել է Երևանի նահանգի, Ալեքսանդրապոլի, ապա Էջմիածնի գավառների մեջ։ 1941թ-ից վերանվանվել է Ակունք։ Ըստ ավանդության մի կույր մարդ լվացվում է գյուղի աղբյուրի ջրերով և աչքերը իբրև առողջանում են, այստեղից էլ առաջացել է գյուղի անվանումը։ 1972 թ-ից՝ մտել է Արագածի շրջանի մեջ։ Գյուղի հյուսիսային հատվածում կա Սուրբ Սարգիս կոչվող ավերակ մատուռ, որն ուխտատեղի է համարվում։ Սուրբ Ստեփանոս (789 թ.) անունով եկեղեցի։ Բնակավայրի տարածքում պահպանվել են նաև կիկլոպյան բերդի ավերակներ և խաչքարեր։

1829 -1832 թթ. սկսած այստեղ բնակություն են հաստատել Կարսից, Մուշից և Պարսկաստանի Խոյ գավառից գաղթած հայերը։

Լուսակն, բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում , մարզկենտրոնից՝ 61 կմ, Թալին քաղաքից 17 կմ։

Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1120 մ։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ և բանջարաբոստանային կուլտուրաների մշակությամբ։

Կարմրաշեն բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Բնակավայրը հիմնադրվել է 1830թ-ին, որի բնակիչները գաղթեել են Արևմտյան Հայաստանի Վանի, Ալաշկերտի, Կարսի, Ծբնի և Քերսի շրջաններից։ 

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ և գյուղատնտեսությամբ։ Կարմրաշեն բնակավայրը հարուստ է կարմիր քարով, այդ իսկ պատճառով գյուղն անվանել են է "Ղրմզլու", որը թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում կարմիր տեղ։ Կարմիր քարերը այստեղ օգտագործովում են շինարարության մեջ։

Ներքին Բազմաբերդ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում ՝ մարզկենտրոնից 37 կմ հյուսիս-արևմուտք, Թալինի քաղաքից՝ 18 կմ արևելք։ Բարձրությունը ծովի մակերևույթից 1600մ է։  Բնակչության թիվը 1631 է։ 

Բնակավայրը մինչև 18-րդ դարը եղել է հայաբնակ և մշտապես պայքարել ասպատակողների դեմ։ Մոնղոլ-Թաթարական արշավանքների, այնուհետև Շահ Աբասի և հետագայում թուրքական ու պարսկական քաղաքականությունից հետո 5000 և ավելի տարի գոյատևած հայկական գյուղը հայաթափվել է և բնակեցվել մահմեդականներով՝ անվանակոչվել «Աղջաղալա» (Սև բերդ ) կապված տարածքում առկա ավերակ ամրոցների հետ։ Ներկայիս անվանումը ստացվել է ՀԽՍՀ գերագույն խորհրդի 1946թ նոյեմբերի 12-ի հրամանագրով։ Ն․Բազմաբերդ բնակատեղին հայտնի է մի շարք հուշարձաններով՝ Վանքի գր (բլուր ) մ․թ․ա 1-ին հազարամյակով թվագրվող ամրոց և գյուղատեղի։ Բնակավայրից 2 կմ հարավ բլրի գագաթին տարածվում են ավերակներ, որոնք բրոնզեդարյան մեծ բնակավայրի հետքեր են։ Տեղանքից հայտնաբերվել են բրոնզե գուրզ և նետասլաքներ, որոնք պահվում են Հայաստանի պատմության թանգարանում։ «Բազմաբերդը» եղել է բնակավայրից 3 կմ հարավ-արևմուտք, պեղումներից պարզվել է, որ մոտ 1 հա տարածքով ամրոցը բազմաշերտ մի հուշարձան է և թվագրվում է մ․թ․ա․ 3-րդ և մ․թ․ա․ 2-րդ դարերով։ «Բազմաբերդ» - այս ամրոցը գտվում է բնակավայրից 1 կմ արևմուտք բարձր բլրի վրա։ Ավերակները վկայում են երբեմնի ամրոցի «Բազմաբերդի» մասին։ Այս ամրոցը ևս պատկանում է անտիկ դարաշրջանի և թվագրվում է մ․թ․ա․ 3-ից 1-ին դարերով։ Միրոյի քաֆ (քարանձավ), դամբարանադաշտեր և պաշտամունքային ժայռապատկերներ-Կարմիր գր (բլուր ) կոչվող հանդամասում Ներքին Բազմաբերդը վերստին հայացվել է 1919-1920 թթ․ Արևմտյան Հայաստանի Սասուն Մուշ գյուղերից բռնագաղթած հայերով, որոնք մազապուրծ են եղել Հայոց ցեղասպանությունից։ Բնակություն հաստատեցին Ներքին Բազմաբերդում, ապրեցին հետ վերադառնալու ակնկալիքով, հայացքով դեպի Մասիս, Էրգիր, Էրգրի սարերու ձորեր։ Բնակավայրի հիմնադիրներից Սաֆար Ադրոյանը եղել է Անդրանիկի Զորավարի ջոկատում, մասնակցել տարբեր ճակատամարտերի, աչքի ընկել արիությամբ։ Հայդուկ Չոլոյի ջոկատի կազմում մասնակցել է Սարդարապատի հերոսամարտին։ Հայդուկային կռիվներին մասնակից են եղել նաև Հովե Տոնոյանը, Գրքո Անդրոյանը, Սաֆար Պողոսյանը, Դավիթ Սարգսյանը, Վահան Ասատրյանը, ով հիսունապետ է եղել և մասնակցել է նաև Առաջին աշխարհամարտին և իր թուրը այժմ գտնվում է Ն․Բազմաբերդի Ե․Ասատրյանի անվան միջնակարգ դպրոցի թանգարանում։ Ըստ տեղեկությունների՝ գյուղի հիմնադրման առաջին տարիներին եղել են ընդամենը երեք գրագետ մարդ՝ Գաբրիելը, Վահան Ասատրյան եղբայրները և Ղազար Մկրտչյանը։ Գաբրիելը սովորել է Սասունի Սուրբ Առաքելոց վանքում։ Երևանի Մատենադարանում պահպանվում է նրա կրթության մասին վկայականը։ Չնայած բոլոր դժվարություններին և բոլշևիկյան բռնություններին բնակավայրը իր հավատքով անսասան էր։ Գիշերով, թաքուն, Տեր Գաբրիելը կատարում էր մկրտություն, պսակադրություն և հոգեհանգստի արարողություն։ Սրբություն էին Կամիր Իրցու տան «Մյուռոն և ավետարանը»։ Բնակավայրում հաստատվելուց հետո գաղթած բնակիչները 1924-1928 թթ․ տնային պայմաններում տարրական դասարաններով դպրոցներ են բացվել։ Հետագայում մինչև 1937 թվականը բնակավայրում գործել է տարրական դպրոց, այնուհետև՝ յոթնամյա, մինչև 1962թվականը։ Բնակավայրում գործել է «Լիկայան»։ 1972 թվականին կառուցվում է դպրոցի նոր շենքը և կրթությունը Ներքին Բազմաբերդում դառնում է միջնակարգ։ Կրթությունը բավականին մեծ զարգացման պոտենցիալ ուներ և դպրոցը համարվում էր տարածաշրջանում ամենաառաջադեմը։ Բնակավայրը շատ հայտնի մարդիկ է տվել՝ բժիշկներ, ուսուցիչներ, գիտնականներ, ինժեներներ, ճարտարապետներ։ 1999 թվականին դպրոցը անվանակոչվել է ԵՊՀ հայագիտական կենտրոնի գիտաշխատող՝ պատմաբան և հնագետ, Թալինի կամավորական ջոկատի հրամանատար Եսայի Ասատրյանի անունով։ 

Բնակավայրն ունի դպրոց, ամբուլատորիա, մշակույթի տուն, մանկապարտեզ։ Բնակավայրը վարում է ակտիվ մշակութային կյանք։ Հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն և անասնապահությամբ։ 

Ե․ Ասատրյանի անվան միջնակարգ դպրոց           Ն․ Բազմաբերդի ամբուլատորիա

Ծաղկասար բնակավայրը գտնվում է Ծաղկասար լեռան հարավարևմտյան լանջին 1990մ բարձրության վրա Մաստարա-Գառնահովիտ ճանապարհին, Ձորագյուղից հետո ձախ թեկվող ճանապարհով մոտ 1,5 կմ հեռավորության վրա։ 2011թ․ տվյալներով ունի 71 բնակիչ։ Գյուղից արևելք գտնվում է ՔԱ 4-3 հազարմյակների բնակատեղի, գյուղի արևելյան մասում 17-18դդ Սուրբ Թադեոս Առաքյալ մատուռը, կես կիլոմետր հարավ-արևմուտք՝ ՔԱ 1 հազարամյակի ամրոցի ավերակներ, 1898թ․ կառուցված եկեղեցի գյուղի տարածքում, խաչքար 11-րդ դարի և մոտ մեկ կմ․ արևմուտքում հին գյուղատեղի։

Զարինջա բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում, մարզկենտրոնից՝ 67 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ։ 01.01.2023թվականի դրությամբ կազմում է 650 մարդ:

Շղարշիկ բնակավարը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Շղարշիկ բնակավայրը հիմնադրվել է 1920 թվականին: Տարացքը մոտ 100 հա է: Շղարշիկ բնակավայրն ունի 570 բնակիչ։ Բնակչությունը զբաղվում է հիմնականում անասնապահությամբ և հողագործությամբ: Առաջին բնակիչները ներգաղթել են Արևմտյան Հայաստանից՝ հիմնականում Սասունից և Մշից:

Շղաշիկում են ծնվել հայտնի նկարիչ Էդվարդ Սասունը, գրողներ՝ Արամ Սարգսյանը և Բագրատ Ավուշյանը։

Գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Կաթնաղբյուր գյուղը հիմնադրվել է 1920 թվականի մարտին: Հիմնադիրները գաղթել են Արևմտյան Հայաստանի Մուշ և Սասուն  գավառներից: Կաթնաղբյուր գյուղը մինչև 1950 թվականը անվանվել է Մեհրիբան: Գյուղի կենտրոնում գտնվող եկեղեցու ավերակները հուշում են, որ գյուղը հիմնադրվել է 7-րդ դարից առաջ: Բնակելի տարածքը կազմում է 192 հա: Բնակավայրն ունի 1380 բնակիչ, ովքեր հիմնականում զբաղվում են անասնաբուծությամբ, հողագործոըթյամբ և արտագնա աշխատանքով: Բնակավայրի բնիկների արմատները Արևմտյան Հայաստանից գաղթած մշեցիներ և սասունցիներ են: Գյուղացիներից շատերը զգալի հաջողության են հասել  գիտության, արվեստի, մշակույթի, գրականության բնագավառներում: Նրանցից կարելի է հիշատակել արձակագիր և հրապարակախոս Մուշեղ Գալշոյանին: 

Գյուղում կան պատմական հուշարձաններ՝  օրինակ 7-րդ դարում կառուցված եկեղեցու ավերակներ

Ամրոց-բնակատեղի /մ.թ.ա. 1-ին հազ./՝ հանրապետական նշանակության հուշարձան է, գտնվում է Իրինդ տանող ճանապարհի աջ կողմում, բլրի վրա, բոլոր կողմերից պարսպափակ է, շարված բազալտե մեծ քարերով: Պահպանվել են մինչև 1 մ բարձրությամբ և 1.2 մ հաստության հիմնապատեր: Սրահներից մեկի մեջ բացվել են 4 հոր, ենթադրվում է, որ դրանք եղել են հացահատիկի ամբարներ: Զաքարի բերդ>> ամրոցը /մ.թ.ա. 3-5 դար/գտնվում է գյուղից հարավ՝ Երևան-Գյումրի մայրուղու վրա, ձորամիջի բարձրունքի: 

 Հայտնի մարդիկ

Ռուզաննա Անդրանիկի Մկրտչյան, ծնվել է 09.11.1956թ. Թալինի շրջանի Կաթնաղբյուր գյուղում: 1973-1974թ.թ.ուս.տարում բարձր առաջադիմությամբ ավարտել է Մ.Գալշոյանի անվան միջն. դպրոցը:

Հինգ տպագրված հեղինակային գրքերի հեղինակ է, 19 գրքերում համահեղինակ, որոնց համար արժանացել է ՊԱՏՎՈԳՐԵՐԻ, ԴԻՊԼՈՄՆԵՐԻ:

Մասնակցել է մի շարք միջազգային գրական փառատոնների և արժանացել ՊԱՏՎՈԳՐԵՐԻ և ԳԱՎԱԹՆԵՐԻ : Բաթումիում կայացած Յունեսկոյի միջազգային «Սուպեր սթար» մրցանակաբաշխության ժամանակ «Կատարողական արվեստ» համաշխարհային ասոցիացիայի կողմից արժանացել է «ԴԻՊԼՈՄԻ» և ԳԱՎԱԹԻ:

22.2022թ նոյեմբերի 11-13-ե Դիլիջանում «Համաշխարհայի ասոցիացիայի» կողմից կազմակերպված, նրա գործունեության 10-ամյակին նվիրված «Չքնաղ Հայաստան» խորագիրը կրող գրական հերթական սիմպոզիումի ժամանակ արժանացել է «Պատվոգրի» և «Գավաթի»: 10.12.2022թ.-ին «Կատարողական արվեստ» համաշխարհային ասոցիացիայի կողմից արժանացել է «ՊԱՏՎՈԳՐԻ» և «Մովսես Խորենացի» Ոսկե մեդալի: Հինգ ստեղծագործություն կոմպոզիտորների կողմից նոտայագրվել և երգի է վերածվել, որոնք Մշակույթի նախարարության կողմից որոշվել է տպագրել դպրոցական դասագրքերում: Հայկական մշակույթի ֆոնդի անդամ է:

Աշնակ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Մարզկենտրոնից գտնվում է 45 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղը գտնվում է ծովի մակարդակից 1420 մ բարձրության վրա։ Կլիման չափավոր ցամաքային է։ Բնակավայրի վարչական տարածքը (քառ. կմ/հա) 4653.06 հա է: Բնակչությունը կազմում է 1319 մարդ:Հիմնական զբաղվածությունը հողագործությունն ու անասնապահությունն է: Հայկական տեղանունների բառարանում բնակավայրիանունը նշվել է Աշնանակալ, այսինքն աշունը կալող, աշունը պահող: Հետագայում Աշնանակալը սեղմվել, դարձել է Աշնակ: Աշնակը հիշատակվում էդեռևս 5-րդ դարում Եղիշեի «Վարդանի և հայոց պատերազմի մասի» աշխատությունում: Աշնակը Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառի բնակավայրերից է, անցյալում եղել է արքունի զորակայան և մեծ բնակավայր: Խոսելով Վարդանանց պատերազմի մասին և անդրադառնալով Վասակ Սյունեցու գործունեությանը, Եղիշեն նշում է. «Հեռացել է քրիստոնեության ուխտից և ավերել Հայոց աշխարհի շատ տեղերը, մանավանդ արքունի ձմեռանոցները, որոնք զորքի կայաներն էին՝  Գառնին և Երամոնսը և Դրախանակերտը, Մեծ Դաստակերտը, Վարդաշատ և Օշական ամրոցը, Ձողակերտ և Կոաշ ավանը, Արուճ, Աշնակ և ամբողջ Արագածոտնը…»: Իսկ պատմիչ Սամուել Անեցին հիշատակում է, որ 1162թ. Ելտկուզ Աթաբեկ թուրքը Աշնակում մեծ ճակատամարտ է տալիս: Գտնվելով Մետաքսի Մեծ ճանապարհին Արտաշատ-Անի ուղիներից մեկի հարևանությամբ, միջնադարում Աշնակը ակտիվ կապեր է ունեցել դրսի աշխարհի հետ, առևտուր արել ոսկե և արծաթե դրամներով: Գյուղի տարածքում 20-րդ դարի կեսին իրականացրած պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են նաև ասորական ոսկե դրամներ և զարդեր, որոնք պահվում և ցուցադրվում են Հայաստանի Ազգային թանգարանում և Սանկտ Պետերբուրգի էրմիտաժում: Պատմական Աշնակը 1918-1922 թթ. վերաբնակեցվել է Արևմտյան Հայաստանի Սասուն գավառի 41 գյուղերից բռնագաղթված բնակիչնեչով: Տեղահանված և Աշնակում ծվարած բնակիչների մեջ եղել են կրթված և գրագետ մարդիկ: Գյուղում սովետական կարգերից առաջ եղել է ծխական դպրոց, որից հետո 1921թ. բացվել է լիկայան՝ մեծահասակների շրջանում անգրագիտությունը վերացնելու համար: 1924 թ-ին բացվել էԱշնակի միջնակարգ դպրոցը: 1969-1971թթ․ կառուցվել է նոր դպրոցի շենքը։ 1991 թ-ից անվանակչվել է Գ. Չաուշի անունով: 1989 թ. շահագործման է հանձնվել մսուր–մանկապարտեզի նորակառույց հարմարավետ շենքը: Բնակավայրում գործում է բուժկետ, կապի հանգույց, ժամանակի պահանջները բավարարող հանդիսությունների սրահ: Դեռևս 1949 թ. կառուցված մշակույթի տունը, որը վերանորոգվել է շվեդահայ բարերար Հարություն Սիմոնյանի կողմից 1999թ-ին և կոչվում է իր անունով: 1926 թ-ին Աշնակում հավաքագրվեց ու կազմվեց ազգագրական պարախումբ, որի մասին 1928 թ-ին բացառիկ հիացմունքով է խոսում այդ տարի Հայաստան այցելած ռուս գրող Մաքսիմ Գորկին` «Երբեք ես չէի տեսել և չէի կարող երևակայել այդպիսի կատարյալ միաձուլության պատկեր, շատերի համախմբվածության մի միասնական գործողության մեջ: Այդ շատ հինավուրց պարի մեջ թաքնված է ինչ–որ խորհրդանշական մի բան, բայց ինձ չհաջողվեց պարզել, թե ինչ է դա`քրմերի կրոնական պար, թե ռազմիկի պար… անտարակույս է սասունցի հայերի պարը ռազմիկների հաղթական պար է»: 1957 թ-ին Մոսկվայում կայացավ համամիութենական, համաշխարհային 6-րդ փառատոնը: Աշնակի պարախումբը արժանացել է արծաթե և ոսկե մեդալների: Ազգային մշակույթի խոհրդանիշներից մեկը դարձած Աշնակի ազգագրական պարի համույթը 1975 թ–ին ստանում է ժողովրդականի կոչում և Սասուն անվանումը: Տարբեր տարիներին խումբը ղեկավարել են պարի երախտավորներ` Գրիգոր Մարգարյանը/հիմնադիր 1926թ,Վահրամ Արիստակեսյան 1955-1962թթ, Թովմաս Ղազարյան 1963-1982թթ, Ֆահրադ Մարգարյան 1986-1989թթ, իսկ Շեկիկյանների գերդաստանը ապահովել է երաժշտական մասը՝ դհոլ, զուռնա, դուդուկ: Հոր` Վարազդատ Շեկիկյանի գործը պատվով շարունակում էր խմբի գեղարվեստական և մշակույթի տան տնօրեն Աշոտ Շեկիկյանը 1983-2014 թթ, 2014 թ–ից մինչ այսօր խումբը ղեկավարում է Վարազդատ Շեկիկյանի թոռ ` Վարազդատ Շեկիկյանը:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին հայրենի գյուղից մասնակցել են 124 աշնակցիներ, որոնցից 53-ը չեն վերադարձել: Հայրենական մեծ պատերազմի փառքի 3 աստիՃանի շքանշանների են արժանացել Առաքել Վարդանյանն և Մկրտիչ Կիրակոսյանը:

Հայրենի Արցախի անկախության համար պայքարած 32 կամավորներից 3-ը չենվերադարձել: Պատվոգրերով և մեդալներով պարգևատրվել են` Մերուժան Մարգարյանը, Արամ Ավդալյանը, Մկրտիչ Ղազարյանը, Համլետ Դավթյանը, Ներսես Դավթյանը, Մկրտիչ Սափեյանը, Արամայիս Դավթյանը, Աշոտ Կիրակոսյանը, Արսեն Ավետիսյանը, Արմեն Երիցյանը, Գևորգ Սարգսյանը, Տիգրան Հայրապետյանը, Ներսիկ Կիրակոսյանը, Հակոբ Մարգարյանը, Սահակ Ղուկասյանը:

2016թ քառօրյա պատերազմին Աշնակն ուներ ՊԲ ժամկետային զին ծառայողներ, որոնցից Զաքար Արմենի Հովհաննիսյանը Բակո Սահակյանի կողմից պարգևատրվեց «Մարտական խաչ» մեդալով: 2020թ-ի 44-օրյա պատերազմին Աշնակը կրկին ունեցավ իր մասնակցությունը թե ՛ ժամկետային և թե ՛ կամավորական սկզբունքներով: Հայրենիքի պաշտպանության համար իրենց կյանքը նվիրաբերեցին կամավոր Արտակ Սևադայի Հաջոյանը, պայմանագրային զինծառայող Զոհրապ Աբրահամի Կիրակոսյանը և ժամկետային զինծառայող Արամ Սարգսի Հակոբյանը:

Բնակավայրն ապրում է պատմական և պապենական ավանդույթներով, անցյալը նորովի արժևորելով, անդավաճան քրիստոնեական հավատով: Աշնակը հայտնի է գիտության, արվեստի, պետական, հասարարական և այլ ոլորտի նվիրյալներով:

Երևանի պետական համալսարանում էին դասավանդում մաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսորներ Հովհաննես Ֆահրադյանը և Գևորգ Մելքոնյանը: Պոլիտեխնիկ ինստիտուտի դասախոս էր դոցենտ Մելքոն Մելքոնյանը: Երևանի Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի պատմության ամբիոնի դասախոս էր պատմական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր Գեղամ Կիրակոսյանը: Երևանի ժող․ տնտեսական համալսարանի տնտեսագիտության դոկտոր- պրոֆեսոր Գրիգոր Կիրակոսյանը:

Աշնակը բնակավայրից են գրողներ Վրեժ Իսրայելյանը, Ռոլանդ Շառոյանը, Վրեժ Սարուխանյանը, վաստակավոր լրագրող, արձակագիր Պերճ Թովմասյանը, անվանի մարզիկ, սպորտի վաստակավոր վարպետ, արցախյան պատերազմի նահատակ՝ Մերուժան Մարգայանը, վաստակավոր ուսուցիչ՝ Գրիգոր Երիցյանը, անվանի գյուղատնտես՝ Մանուկ Մանուկյանը, նկարիչ՝ Համլետ Հովսեփյանիը, որի գործերը ցուցադվել են ԱՄՆ-ում, Իտալիայում: Աշնակի մասին շատերն են գրել: Անվանի գրողներ Գ. Էմինը, Ս. Կապուտիկյանը, Ս. Տարոնցինը, Ս. Գրիգորյանը, վաստակավոր լրագրող Ղարիբ Հայրապետյանը և հրապարակախոս Զորի Բալայանը:

Գևորգ Էմին ՍԱՍՈՒՆՑԻՆԵՐԻ ՊԱՐԸ

Դու ծանո՞թ ես Աշնակ գյուղին, Ուր ծիրանն է հասնում ճյուղին,

Ուր կտրին չիրն է քաղցրանում, Ուր հոտը սարն է բարձրանում.

Ուր, փեշի տակ Արագածի, Տան կտրին նստած հացի,

Ձա՜յն են տալիս իրար հերթով Եվ գյուղամեջ գալիս խմբով,

Աղջիկները՝ կարմիր հագած, Տղաները՝ փուշի կապած.

Երբ զուռնան իր ձայնը զլում՝ Դափի բերնից խոսքը խլում,

Աշնակ գյուղից հյուր է կանչում Շղարշիկին ու Աղաքչուն,

Կաթնաղբյուրին, Դավթաշենին, Իրինդին ու Սասնաշենին,

Թե՝ հերի՜ք է հնձե՛նք, վարե՛նք, Եկեք Սասնա պա՜րը պարենք:

Նոր Արթիկ բնակավայրը գտնվում ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Մարզկենտրոնից՝ 68 կմ հյուսիս-արևմուտք, Երևանից՝ 100 կմ հեռավորության վրա։ Բնակավայրի վարչական տարածքը 4 կմ² է։ Ծովի մակերևույթից՝ 1550 մետր բարձրության վրա։ Նոր Արթիկ գյուղի նախնիները գաղթել են Կարսից և Կարինի Կան գյուղից։ Նոր Արթիկ գյուղի հիմնադրվել է 1897թ-ին։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ։

Մինչև 1932թ-ը Նոր Արթիկ գյուղը եկել է Լենինականի գավառի Մոլլա-Գյոկքչայի գավառամասի կազմում և կրտսեր եղբայրն է Վերին Արթիկ կամ Մեծ Արթիկ գյուղի։ Երկար խնդրագրերից հետո 1890թ-ին արթիկցի ավելի քան 600 ընտանիքի հատկացվում է պետական ֆոնդի հողեր։

Այդ հողերը մինչ այդ օգտագործում էր Բուղդաշեն, այժմ՝ Բագրավան գյուղի հայտնի Մկրտիչ աղան։ Նոր գյուղացիները որոշ չափով գումար են տալիս և ետ գնում այդ հողերը և հիմնում նոր գյուղ, այստեղից էլ առաջացել է Նոր Արթիկ անունը։

Առաջին Համաշխարհային պատերազմից հետո այստեղ բնակություն են հաստատում Կարսի մարզի Զռչի, Նախճվանի, Ծփնի գյուղերի մի քանի ընտանիքներ։ Առաջին տան հիմք դնողը՝ Գեղդողենց գերդաստանն էր։

Գյուղում առաջին պետական դպրոցը բացվել է 1921թ-ին։ Առաջին ուսուցիչը եղել Չիչակենց Ծաղիկյան Հմայակը։ 1932թ-ին դպրոցը դարձել 7-ամյա, իսկ 1939թ-ին՝ միջնակարգ։ 1992թ-ին դպրոցն անվանակոչվել է Արցախում զոհված ազատամարտիկ՝ Ստյոպա Արսենյանի անունով։

Ագարակավան բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Բնակավայրի տարածքում՝ մոտ 2կմ հյուսիս-արևմուտքում կա դամբարանադաշտ և ամրոց 2-1հզ, 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան Թուրքիայի կողմից Արևմտյան Հայաստանում հայերի նկատմամբ կատարած զանգվածային ցեղասպան գործողություների արդյունքում սկսվեց հայերի արտագաղթը իրենց բնակավայրերից՝ Սասունից, Վանից, Տարոնից և մյուս գավառներից։ Բռնելով գաղթի ճամփան, 1920 թվականի գարնանը վերաբնակվել  և  հաստատվել են այն վայրում, որը ներկայումս կոչվում է Ագարակավան։ Սկզբնական շրջանում կոչվել է Աքրակ, Ագերակ, Ագարակ, Վերին Ագարակ և 2006թ-ին վերջնական կոչվել է Ագարակավան։ Բնակչության թիվը 1065 է, տարածքը 1,500,000քմ։ Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ և գյուղատնտեսությամբ։

Պարտիզակ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Բնակավայրի տարածքում կան բրոնզեդարյան դամբարաններ։ Բնակատեղիի հարավային կողմի ժայռաբեկորների վրա փորագրված են եղել ջրի ծիսապաշտամունքի մասին ժայռապատկերներ, որոնք ոչնչացել են ջրամբար կառուցելու հետևանքով։ 

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ և խաղողագործությամբ։

Դիան բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Բնակավայրի տարածքում կա ՔԱ 2-1 հազարամյակի ամրոց, դամբարանադաշտ, 9-10-րդ դարի խաչքար։ Առկա են նաև ուշ միջնադարյան բազմաթիվ կոթողներ և հուշարձաններ։ Բնակավայրն ունի 32 տնտեսություն։ Բնակավայրի տնտեսության ուղղությունը գյուղատնտեսությունը և անասնապահությունը։ Գյուղատնտեսական հողահանդակների հիմնական մասն օգտագործվում է որպես վարելահողեր, խոտհարքեր։

Գետափ բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Բնակավայրը հիմնադրվել է 1918թ-ին։ Գտնվում է Թալին քաղաքից 22 կմ դեպի արևմուտք, Ախուրյան գետի ձախ կողմում։ Բնակավայրի տարածքով է անցնում Երևան-Այրում երկաթգիծը և Գյումրի-Արմավիր ավտոճանապարհը։

Բնակիչները գաղթել են Մուշից, Ախլաթից, Կարսի մարզի Տիգոր, Լալոյի Մավրակ, Ալամ , Ծբնի, Զռչի գյուղերից։ Գյուղում ներկայումս բնակվում է 147 մարդ, որոնցից 65 %-ը հայեր, 35%-ը՝ եզդիներ։

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է այգեգործությամբ, բուսաբուծությամբ և անասնապահությամբ։

Բնակավայրի անվանի մարդկանցից է եղել հայդուկ Տարոնցի Առյուծ Ավագը՝ Աղբյուր Սերոբի զինակիցը, որի ընտանիքի շառավիղները մինչև օրս էլ բնակվում են գյուղում։

Դավթաշեն բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում։ Դավթաշեն բնավայրը հիմնել են 1919թ-ին Արևմտյան Հայաստանից գաղթած սասունցիները: Նախկինում կոչվել է Այնալու, իսկ 1950թ-ին անվանակոչվել է Դավթաշեն: Բնակավայրը գտնվում է Արագածի հարավ-արևմտյան փեշերին ծովից 1730 մ բարձրության վրա: Գյուղի տարածքում կան դամբարանադաշտ ՔԱ 3-1 հազարամյակի, ջրաղաց 19-20-րդ դդ, վիշապաքար ՔԱ 2-1 հազարամյակի, քարայր-կացարան 17-18-րդ դդ։ Այժմ բնակչության թիվը կազմում է 770 մարդ: Բնակչության հիմնականում զբաղվում են ծխախոտագործությամբ, հացահատիկի արտադրությամբ, պտղաբուծությամբ և անասնապահությամբ։

Արագածավան բակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարրզի Թալին համայնքում։ Արագածավան բնակավայրը հիմնադրվել 1873 թվականին, գտնվում է Ախուրյան գետի ձախ ափին, մարզկենտրոն Աշտարակից 75 կմ, Երևանից 80 կմ հեռավորության վրա։ Բնակավայրը նախկինում անվանվել է Ալագյազ, 1950 թվականին՝ Արագած, 1974 թվականին ստացել է քաղաքատիպ ավանի կարգավիճակ։ 1995 թվականին որպես գյուղական համայնք, վերանվանվել է Արագածավան։ 1928 թ-ին գյուղում գործել է ծխական, ապա տարրական, հետագայում երկու միջնակարգ դպրոցներ։ 2012 թ․ բնակավայրում հոգևոր կյանքի ակտիվացման նպատակով ձեռնարկվել է եկեղեցու կառուցումը։

Բնակավայրի հայտնի մարդկանցից են եղել սոցիալիստական աշխատանքի հերոսներ՝ Սարգիս Խանոյանը, Մնացական Առաքելյանը։ Համայնքի անվանի մարդկանցից են եղել գեներալ մայոր Համիկ Հարոյանը, գիտությունների թեկնածու Աղասի Կարապետյանը, Աշոտ Բարսեղյանը։ Դոցենտ Պարգև Բարսեղյանը՝ ներկայումս ԵՊՀ աստվածաբանության ամբիոնի վարիչն է։

Սարգիս Խանոյան                                Պարգև Բարսեղյան 

Տարածքը՝ 118 կմ քառ․ բնակչության թիվը՝ 6234 մարդ։

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, այգեգործությամբ և հողագործությամբ։

Բնակիչները հիմնականում եկել են Արթիկի շրջանի գյուղերից, Սպիտակից, Թալինի շրջանի հարակից բնակավայրերից։  1946 թվականից հետո, Ախուրյան գետի բազայի հիման վրա՝ կառուցվել է Թալինի մայր ջիանցքը, որը բնակավայրի միջով անցնում է 10 կմ ։ Հարուստ է օգտակար հանածոներով, բնակավայրի տարածքում գտնվող պեռլիտ հանքաքարի պաշարների վրա հիմնվել է համամիութենական նշանակության գործարան, որի արտադրանքը պայմանավորված որակական բարձի հատկանիշներով։ Հանքաքարը ուղարկվել է աշխարհի ավելի քան 92 երկիր։ Կառուցվել է Երկաթ-բետոնե շինվածքների և Ոսկրալյուրի գործարաններ։

Ցամաքասար բնակավայրը գտնվում  է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում, մարզկենտրոնից 63 կմ հյուսիս-արևմուտք, բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1610 մ։

2023թ-ի տվյալներով բնակչության թիվը 426 բնակիչ 

Բնակավայրի հյուսիս-արևմտյան մասերում կա Քա 2-1 հազարամյակի դամբարան, իսկ 1կմ հարավ-արևելքում՝ գյուղատեղի 17-18դդ։

Բնակավայրի հյուսիսային մասում գտնվում է Սբ Խաչ (Կարմիր վանք)  եկեղեցին 7-րդ դար, 3կմ արևելք՝ Կոնդ գյուղատեղին 17-18դդ կան նաև խաչքարեր 6-7-րդ դդ, 9-րդ դարի և 1575թ-ի ջրաղացների համալիր։

Ցամաքասարի բնակչության նախնիների մի մասը գաղթել է Արևմտյան Հայաստանի Մուշի և Մանազկերտի գյուղերից։

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ։

Ներքին Սասնաշեն, բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում՝ մարզկենտրոնից 40 կմ Թալին քաղաքից 12կմ։ Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1800 մ։

Բնակիչների նախնիները գաղթել են Սասունից, Մուշից և Խնուսից։

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, հացահատիկի, կերային կուլտուրաների և մշակությամբ։ Բնակավայրում կա երկու եկեղեցի։

Զովասար բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Արագած լեռան հարավարևմտյան լանջին։ Հեռավորությունը մարզկենտրոնից՝ 61 կմ հյուսիս-արևմուտք: Բանակավայրն ունի 512 բնակիչ: Բնակավայրի հյուսիս-արևելյան կողմում, ձորի մեջ կա աղբյուր-սրբատեղի՝ Պայտով (Նալով) աղբյուր, որից դեպի հյուսիս գտնվող բլրի վրա հնագայուն դամբարանադաշտ, իսկ ետնամաում և գագաթային մասում կա կիկլոպյան ամրոցի ավերակներ։ Բնակիչների նախնիները այստեղ են գաղթել Սասունի գյուղերից։ Բնակչության մեծ մասը զբաղվում է անասնապահությամբ, բանջարաբուծությամբ և պտղաբուծությամբ։

Հայտնի մարդիկ

Մորուք Կարոն ծնվել է 1875 թվականին Սասունի Գելիեգուզան գյուղում Հեբոյի Ավոյի բազմանդամ ընտանիքում։ Սովորել է ծննդավայրի վարժարանում։ 1891-1893 թվականներին դեռևս պատանի Կարոն մասնակցել է Սասունի ինքնապաշտպանական կռիվներին։ Գործել է Սասունում (Աղբյուր Սերոբի, Անդրանիկի. Գևորգ Չավուշի, Ռուբենի խմբերում)։ Մորուք Կարոն Սպաղանաց Մակարի խմբի կազմում որպես տասնապետ մասնակցել է Սասունի 1904 թվականի ապստամբությանը։ 1905-1907 թվականներին մասնակցել է Գևորգ Չավուշի մղած գրեթե բոլոր կռիվներին։ Քաջությամբ աչքի է ընկել հատկապես 1905 թ. ապրիլի 25-ին Գևորգ Չավուշի ղեկավարած Խարս գյուղի կռվում։ 1908 թվականի երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո դարձել է փախստական։ 1912-1914 թթ. գործել է Տարոնում։ Մասնակցել է Սասունի 1915 թվականի ինքնապաշտպանությանը։ 1916 թվականին Մուշում միացել է Փեթարա Մանուկի զինվորներին, արշավել Խութ, Մոտկան, Բռնաշեն և ազատել 8000 սասունցիների, ապա մտել մշեցիներից ու սասունցիներից կազմված ժողովրդական գնդերի մեջ, որոնք գործել են Տարոնում, Խնուսում, Մանազկերտում, Ալաշկերտում։ 1918 թվականին Անդրանիկի խմբի հետ անցել է Խոյ։ Մասնակցել է Զանգեզուրում մղված կռիվներին։ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծումից (1918) հետո մասնակցել է Արևելյան Հայաստանի տարածքում ապօրինի հաստատված կովկասյան թաթարների հակահայկական ելույթների դեմ պայքարին, օժանդակել արևմտահայ գաղթականների վերաբնակեցմանը։ 1919 թվականից բնակվել է Ահագչի գյուղում (այժմ՝ ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալինի շրջանի Զովասար գյուղ)։ Մասնակցել է 1921-ի Փետրվարյան ապստամբությանը, որի պարտությունից հետո անցել է Սիրիա, ապա՝ Հունաստան։ 1924 թվականին վերադարձել է Խորհրդային Հայաստան՝ դարձյալ բնակվելով Թալինի շրջանի Զովասար գյուղում։ 1928 թվականի գարնանը, Կարոն փախչում է Չեկայի հետապնդումներից՝ խուսափելով ձերբակալությունից։ Շուրջ երկու տարի թափառելով հանդերում և անտառներում՝ 1930 թվականին Կարոն անցնում է Պարսկաստան։ Կարոյի Պարսկաստան անցնելուց երկու տարի անց՝ 1932 թվականին երեք տարով բանտարկում և աքսորի են դատապարտում Մորուք Կարոյի կնոջը՝ Մարթային։ Թեև երեք տարի անց Մարթան աքսորից վերադառնում է Ահագչի, սակայն, 1941 թվականի նոյեմբերի 28-ին Չեկայի աշխատակիցները կրկին ձերբակալում են Մարթային և երեք աղջիկների հետ աքսորում Ղազախստան։ 1946 թվականին նրանք վերադառնում են աքսորից։ Մորուք Կարոն մահացել է 1949 թ. դեկտեմբերի 6-ին Պարսկաստանի Համադան քաղաքում։ Կարոյի դին հողին է հանձնվել հաջորդ օրը Համադանի հայկական գերեզմանատանը։ 1993 թվականի սեպտեմբերին Մորուք Կարոյի եղբոր՝ Օհանի որդին՝ Աղանիկ Հեբոյանը Համադանից Հայաստան է տեղափոխում հորեղբոր աճյունը, որը 1993 թվականի հոկտեմբերի 2-ին հողին է հանջնվում Թալինի շրջանի Զովասար գյուղում՝ Մորուք Կարոյի կնոջ՝ Մարթայի շիրիմի կողքին։ Մորուք Կարոյի կյանքն ու գործունեությունն իր արտացոլումն է գտել Աղանիկ Հեբոյանի «Մորուք Կարո» իրապատում վիպակում (Երևան, 1998, 2015)։ Զովասար գյուղում է ծնվել հայտնի պատմաբան և քաղաքական գործիչ ՝ Ստեփան Կարապետի Պողոսյանը: Գիտական աստիճան՝ պատմական գիտությունների դոկտոր: 1990 թ. ընտրվել է ՀԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղար։ 1991 թվականին հիմնադրել է Հայկական հարցի ուսումնասիրության գիտական կենտրոն։ 1991-1992 թվականներին՝ «Երկիր ավետյաց» թերթի գլխավոր խմբագիր։ 1995 թվականից դասախոսել է Երևանի «Հրաչյա Աճառյան» համալսարանում։Ունի բազմաթիվ աշխատություններ՝ <<Պատմության կեղծարարները>>,<<Արարման ճամփաներով>>,<<Գոյատևման պայքարի քառուղիներում>>,<<Ինքնապաշտպանական կռիվները>>,<<Պանթուրքիզմը երեկ և այսօր>> և այլն:

Սուսեր բնակավայրը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում, մարզկենտրոնից՝ 66 կմ հյուսիս-արևմուտք, ծովի մակերևույթից 1575 մ բարձրության վրա։ Բնակավայրը հիմնադրվել է 1870-ական թվականներին։ Բնակավայրի տարածքում կան հին գյուղատեղիներ 17-18-րդ դարերի և դամբարանադաշտ ՔԱ 2-1 հազարամյակի։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ։ Բնակիչների նախնիները գաղթել են Մուշի գավառի գյուղերից։ Հանրապետության նկարիչների ընտանիքի անդամ է Անդրանիկ Սուսերցին «Անդրանիկ Մխիթարյանը»։ Մեծ հայրենականին գյուղից մասնակցել է 53 երիտասարդ, որից 23-ը զոհվել են։

Իրինդ /պարսկերեն նշանակում է Ռինդ-գեղեցիկ/ գյուղը վերաբնակեցվել է 1920թ., սակայն գյուղը ավելի հին է, որի վկայությունը 7-րդ դարի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին է։ Գյուղի վերաբնակները 1915 թ-ի եղեռնից Մուշից և Սասունից մազապուրծ եղած փրկվածներն են : Գյուղի վարչական տարածքը կազմում է 2120.69 հա։ Գյուղը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1850-1900մ բարձրության վրա՝ Արագած լեռան լանջին: Մշտական բնակչության քանակը կազմում է 909 մարդ: Բնակիչները զբաղվում են անասնապահությամբ և գյուղատնտեսությամբ: Գյուղի անվանի մարդկանցից են՝ Միքայել Քոթանյան՝ ակադեմիկոս Վարդան Վարդանյան՝ բանասիրական գիտությունների թեկնածու Ստեփան Ղափլանյան՝ մաթեթատիկական գիտությունների թեկնածու Տարոն Ղափլանյան՝ կինովավերագիր Վահրամ Վարդումյան՝ երկրաբանության դոտկոր

Կաքավաձոր բնակավայրը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում: Գտնվում է Թալին քաղաքից 22 կմ հարավ-արևելք: Մարզկենտրոնից ՝ 35կմ, Երևանից` 55կմ հեռավորության վրա: Գյուղը սահմանակից է Ագարակավան, Ն. Բազմաբերդ, Վ. Բազմաբերդ, Մեծաձոր, Օթևան և Արուճ գյուղերին: Նախկինում գյուղն ունեցել է Եշիլ, Էշիլ, Յաշիլ անվանումները: Կաքավաձոր է վերանվանվել 1946թ-ին: Բնակավայրը գտնվում է մեղմաթեք լեռնալանջերի վրա: Ծովի մակարդակից բարձր է 1675մ: Կլիման ցամաքային է: Ամառները տաք են և չոր, ձմեռները` ցուրտ, կայուն ձնածածկույթով: Գյուղն ունի 1232 բնակչություն, որոնց նախնիները 1915-1918թթ. գաղթել են Արևմտյան Հայաստանի Սասունի շրջանից: Ունի դպրոց, բուժկետ, գրադարան, մշակույթի տուն, կապի հանգույց: Տնտեսության գլխավոր ճյուղը գյուղատնտեսությունն է: Զբաղվում են անասնապահությամբ, պտղաբուծությամբ, մշակում են կերային ու բանջարաբոստանային կուլտուրաներ: Ամրոց մթա 2-րդ դար.-մթ 5-րդ դ. հարավարևելյան մասում։ Գերեզմանատուն 6-10 դդ։ Գյուղատեղի 17-18-րդ դար . 0,7 կմ հյուսիս-արևելք Բայսզ տանող ճանապարհի ձախ կողմում։ Դամբարանադաշտ մթա 2-1 հազարամյակ հարավ-արևմտյան մասում Դամբարանադաշտ մթա 2-1 հզմ հյուսիսային մասում Եկեղեցի 4-5դդ։ Քարայր-կացարան քարի դար հյուսիսային մասում Հ «Աղավնաձոր» կոչվող վայրում 8. Քարայր-կացարան քարի դար «Յոթ աղբյուր» սրբատեղիում 9. Քարայր-կացարանների համալիր քարի դար 2,5 կմ հյուսիս-արևմտյան մասում ձորի երկու կողմերում, համալիրը նախկինում ներկայացվել է Թալինի շրջանի Ագարակ գյուղով։

1915թ. Մեծ Եղեռնից մազապուրծ եղած Սասնո Աղբի գյուղի ևՄշո դաշտի որոշ գյուղերի բնակիչներ գաղթեցին և վերաբնակվեցվեցին Վերին Բազմաբերդ գյուղում: Գյուղի ամբողջ բնակչությունը կազմված էր 33 անձից, 1920 թ ծնվեց վեց երեխա: 1922-1928թթ.տարբեր տեղերից գյուղ են եկել և բնակություն հաստատել ևս 40 ընտանիք: Գյուղի դպրոցը բացվել է 1927-1928 թթ ուս -տարում: Առաջին ուսուցիչն էր Հայկանդուխտը՝ Երևանից: Գյուղում կոլտնտեսությունը հիմնվել է 1931թվականի վերջին: Կոլտնտեսության առաջին հիմնադիրներն են եղել Արամ Սաֆարյանը,Առաքել Սաֆարյանը, Տոնո Խաչատրյանը, Եղո Հովհաննիսյանը և այլ: Բնակավայրի գերեզմանատան տարածքում կա կիկլոպյան ամրոց մ․թ․ա․ 1-ին հազարամյակ։

Դաշտադեմը բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում, Արտենի լեռան հարավային ստորոտում։ Հեռավորությունը մարզկենտրոնից՝ 52 կմ հյուսիս-արևմուտք, բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1450 մ։ Դաշտադեմ է վերանվանվել 1979 թվականին։

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Գյուղի նախնիների մի մասը գաղթել է Արևմտյան Հայաստանի տարբեր գավառներից։ Գյուղից 2.5 կմ հարավ գտնվում է Սուրբ Քրիստափորի վանքը։ Այն սրբատաշ գորշ տուֆից է, ներսից խաչաձև, արտաքինից ներկալված ուղղանկյան մեջ և թվագրվում է Vll դարով։ Քառակուսի հիմքից անցումը ութանիստ գմբեթին իրականացված է առագաստների միջոցով։ Միակ՝ արևմտյան մուտքը շրջակալված է քանդակաձարդ զույգ որմնասյուններով։ Պատերին կան X-XV դդ. նվիրատվական արձանագրություններ։ Սբ. Քրիստափորը ամբողջությամբ վերականգնվել է 1980 թ.։ Այն շրջապատված է կոպտատաշ բազալտե պարսպով, ավելացվել են խցեր։ Եկեղեցուց քիչ հյուսիս պահպանված է սև տուֆից կառուցված քառակուսի հատակագծով աշտարակաձև կառույց, որը պայմանականորեն համարվում ե զանգակատուն։

Դաշտադեմի ամրոցը, որը անվանում են նաև Քաղենի ամրոց, գտնվում է գյուղի հարավային կողմում։ Այն Հայաստանի խոշորագույն ամրոցներից մեկն է։ Ենթադրվում է, որ այն կառուցվել է Վանի թագավորության ժամանակներում կառուցված ամրոցի տեղում՝ Կամսարականների օրոք։ Ամրոցի մասին հիշատակություն կա Ղևոնդ պատմիչի աշխատության մեջ, ով նկարագրում է դեպի Հայաստան արաբների կատարած արշավանքների առաջին շրջանը։

Ոսկեթաս բնակավայրը Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում, Արագածի հարավարևմտյան լանջին։ Հեռավորությունը մարզկենտրոնից՝ 57 կմ, Թալին քաղաքից 10կմ։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ։ 

Վերինին Սասնաշեն, բնակավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արագածոտնի մարզի Թալին համայնքում՝ մարզկենտրոնից 41 կմ Թալին քաղաքից 13կմ։ Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1850 մ։

Բնակիչների նախնիները գաղթել են Սասունից, Մուշից և Խնուսից։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, հացահատիկի, կերային կուլտուրաների և մշակությամբ։

Թալին քաղաքից մոտ 14 կմ հարավ-արևմուտք։ Մարզկենտրոնից գտնվում է 63 կմ հեռավորության վրա, բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1200 մ։

Նախկինում ունեցել է Բաղութլի, Բողութլու, Բուղուտլու անվանումները։ Արտենի է վերանվանվել 1950 թվականի օգոստոսի 31-ին։ Բնակավայրը կոչվում է հարակից լեռան անունով։ Գյուղից 2.5 կմ հյուսիս-արևելք գտնվում է Արտին լեռը 2047 մ բարձրությամբ, որտեղ հայտնաբերվել են հին քարե դարի բնակավայրեր, գործիքներ և զենքեր։ Ուրարտական շրջանում Ք.ա. 8-7-րդ դդ. տարածքը հայտնի էր Արտիունա անվամբ Ըստ առասպելի՝ Արտենի՝ այսինքն Արայի տենչանքի տեղ։ Արա Գեղեցիկը ելնում էր լեռան վրա և ընկնում էր հաճելի տենչանքի մեջ։ Դրա համար էլ լեռը կոչվել է Արտենչի տեղ, հետագայում՝ Արտենի։

Բնակչությունը զբաղվում է խաղողագործությամբ, պտղաբուծությամբ, անասնապահությամբ։ ԽՍՀՄ տարիներին ավանը լավագույնն էր խաղողի մշակության գործում։ Տեղում արտադրանքի հիման վրա ստեղծվել է գինու, կոնյակի գործարանը, որը ստեղծում էր 9 տեսակի գինի և կոնյակ՝ «Արտենի», «Աշնակ», «Անուշ» և այլն։ Գործարանի գինիները հայտնի էին նաև արտասահմանում։ Գործարանն այսօր չի գործում։ Արտենիում է գտնվել այգեգործական գիտահետազոտական ակադեմիան, որտեղ փորձարկելու համար աճեցրել են տարբեր պտղատու ծառեր։

Գյուղի նախնիները եկել են Արթիկի, Սառնաղբյուրի, Ախալքալաքի, Թալինի և Կարսի զանազան գյուղերից։ Գյուղում հայ բնակչության հետ ապրել են նաև եզդիներ, իսկ 1965 թվականին Արտենի են տեղափոխվել 120 տուն սիրիահայեր։ Տեղափոխվողների հետևանքով Արտենին դարձել է բավականին մեծ տնտեսություն ունեցող ավան։ Արտին լեռան ստորոտին մինչև ավանի հիմնվելը եղել է ինքնաթիռների կայան՝ աէրոդրոմ, հետո այն փակվել է և տեղանքը վերածել են այգիների։ Սկզբնական շրջանում Արտենին միացած է եղել Քարակերտին, հետո՝ 1961թ. առանձնացել է։ 

Թալին համայնք